Indoeuropejczycy
Praojczyzna Indoeuropejczyków
Zdecydowana większość języków dzisiejszej Europy, a także wiele języków Indii, Iranu, Afganistanu ma wspólne korzenie. Naukowcy uważają, że jeszcze w IV tysiącleciu p.n.e. istniał wspólny język praindoeuropejski, z którego wywodzi się między innymi greka, łacina, języki celtyckie, germańskie i słowiańskie. Przeważa opinia, że praojczyzną Indoeuropejczyków był step czarnomorski. Stamtąd na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. wyruszyli na zachód w głąb Europy, a następnie – w II tysiącleciu p.n.e. – na wschód na podbój Środkowej i Południowej Azji.
Przyczyny sukcesu Indoeuropejczyków
Pierwotni Indoeuropejczycy zajmowali się pasterstwem i rolnictwem, stosowali miedź i brąz. Stopniowo z półosiadłych pasterzy stali się wojowniczymi koczownikami. Oswoili konia, co umożliwiło szybkie przemieszczanie się oraz zastosowanie nowych technik walki. Jako pierwsi zastosowali do prowadzenia działań militarnych rydwan bojowy – był to lekki pojazd na dwóch kołach ze szprychami, pozwalający rozwinąć dużą szybkość. Jego załoga składała się z dwóch wojowników i woźnicy. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Indoeuropejczycy opanowali jazdę konną wierzchem, co umożliwiło powstanie kawalerii jako nowego, bardzo mobilnego sposobu walki.
Ekspansja Ariów
Ariowie byli ludem indoeuropejskim, który ok. 1600 roku p.n.e. wtargnął do Indii i stopniowo je podbił, niszcząc starą kulturę Mohendżo-daro nad Indusem. Stworzyli system kastowy: społeczeństwo dzieliło się na cztery kasty (warny), będące dziedzicznymi grupami o specjalnych obowiązkach, prawach i systemach norm moralnych.
Najwyższą kastę tworzyli bramini, czyli kapłani. Ich zadaniem było odmawianie formuł magicznych i wychowywanie społeczeństwa. Drugą kastą byli kszatrijowie, czyli wojownicy, których jedyną powinnością była obrona państwa. Członkowie trzeciej kasty, wajsiowie, byli kupcami i rzemieślnikami. Czwartą kastę tworzyli siudrowie, czyli rolnicy oraz służba domowa. Poza podziałem na warny znajdowali się pariasi („niedotykalni”), pochodzący z podbitej przez Ariów ludności drawidyjskiej. Epos Rygweda, pochodzący z epoki inwazji Ariów, głosi: „z ust praczłowieka powstali bramini, z jego ramion kszatrijowie, z bioder wajsiowie, ze stóp siudrowie”.
Ariowie wprowadzili w Indiach religię zwaną braminizmem. Jej elementem zasadniczym był dogmat o wędrówce dusz. Wierzono, że członkowie trzech pierwszych kast mogą przerwać krąg kolejnych wcieleń, jeżeli osiągną pełnię mądrości i odrzucą swą indywidualną osobowość. Zespolą się wówczas z nieskończonym Wszechświatem. W życiu społecznym bramini głosili ideał życia w samotności i ascezie.
Hetyci
Lud ten pochodził ze stepów Azji Środkowej i około roku 1600 p.n.e. opanował większą część Anatolii. W ciągu dwóch następnych wieków rozpoczął ekspansję dalej na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, podbijając Syrię i Liban. W roku 1595 p.n.e. Hetyci spustoszyli Babilon. Ich imperium osiągnęło szczyt swojej potęgi w latach 1450-1300 p.n.e. W XIII wieku prowadzili długotrwałe walki z Egipcjanami i Asyryjczykami. To od nich oba te państwa przejęły taktykę prowadzenia walki przy użyciu rydwanów bojowych. Ostatecznie imperium Hetytów zostało rozbite w XII wieku p.n.e. w rezultacie inwazji tzw. ludów morskich.
Hetyci w XIV wieku p.n.e. opanowali nową technologię obróbki żelaza, co umożliwiło im wytwarzanie broni z tego metalu. Dało im to początkowo przewagę w walkach z przeciwnikami, jednak ich najgroźniejsi rywale – Asyryjczycy – także szybko opanowali tę technologię, co wyrównało szanse walczących stron.
Stosowana przez Hetytów technologia obróbki żelaza, zwana hartowaniem, polegała na nagrzewaniu żelaza z dodatkiem węgla do bardzo wysokiej temperatury, formowaniu go w tej temperaturze, a następnie szybkim schładzaniu. Dzięki temu żelazo stawało się twarde i niełamliwe, znacznie przewyższając tymi właściwościami brąz. Źródłem bogactwa Hetytów był handel metalami, na obszarze Anatolii znajdowały się bowiem bogate złoża rudy żelaza, miedzi oraz srebra.
Na czele imperium Hetytów stał „wielki król”, jednak specyficzną cechą hetyckiego systemu władzy było delegowanie przez monarchę znacznych uprawnień namiestnikom zarządzającym poszczególnymi prowincjami.
W roku 1907 archeolodzy odkopali starożytne miasto Hattusza, stolicę imperium hetyckiego. Znaleziono tam około 20 tysięcy glinianych tabliczek pokrytych nieznanym pismem. W roku 1915 czeski językoznawca Bedrzich Hrozny odczytał to pismo, zapoczątkowując badania historii Hetytów.
Persowie
Plemiona perskie przybyły na terytorium dzisiejszego Iranu z Azji Środkowej około roku 1000 p.n.e.; Persowie byli wtedy nomadami, a ich atutem militarnym była umiejętność używania kawalerii. Osiedlili się w południowo-zachodniej części Wyżyny Irańskiej. Znajomość rzemiosła oraz upraw rolnych przejęli od ludów Mezopotamii, z którymi sąsiadowali od zachodu.
W połowie VI wieku p.n.e. plemiona perskie zostały zjednoczone przez Cyrusa Wielkiego (559-530 p.n.e.), założyciela dynastii Achemenidów. Pokonał on w r. 550 spokrewnionych z Persami i dominujących nad nimi Medów. Medowie zaludniali obszar na wschód i północ od rzeki Tygrys, a ich głównym miastem była Ekbatana. Trzy lata później pokonał króla Lidii, Krezusa. To państwo leżące w zachodniej części Azji Mniejszej było potęgą handlową, a jego władca stał się symbolem bogacza.
W wyniku kilku kampanii wojennych, trwających w latach 559-530 p.n.e., Cyrus stworzył imperium sięgające od granic Indii po wybrzeże Morza Śródziemnego. Jego syn i następca, Kambyzes, przyłączył część Arabii i Egipt.
Cyrus stworzył model imperium, w którym szanowana była różnorodność religijna i odrębności kulturowe. Królowie królów włączali do elity władzy przedstawicieli arystokracji podbitych ludów, tworząc państwo wieloetniczne i tolerancyjne. Poszczególne ludy mogły zachowywać swoje zwyczaje i prawa; państwo było podzielone na satrapie (prowincje) o dużym zakresie autonomii. Satrapami (namiestnikami króla) zostawali najczęściej miejscowi przywódcy po złożeniu przysięgi wierności. Ich obowiązkiem było zbieranie od miejscowej ludności podatków (stosunkowo niskich) oraz dostarczanie oddziałów wojskowych.
Największy zasięg imperium perskie zyskało za panowania trzeciego króla, Dariusza I (521-486 p.n.e.). W jego granicach znalazły się wszystkie stare kultury Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Azji Mniejszej. Dariusz ogłosił kodyfikację prawa, czerpiącą z dorobku asyryjskiego i babilońskiego. Wprowadził w swoim imperium urząd „królewskich oczu”, czyli specjalnych inspektorów, którzy podróżowali po satrapiach i donosili władcy o panującej tam sytuacji.
Dariusz I zbudował nową siedzibę władców perskich – Persepolis. Z jego inicjatywy zbudowano kanał, który połączył Nil z Morzem Czerwonym, a także system dróg w całym imperium. Najsłynniejsza była „droga królewska”, łącząca miasto Suza w pobliżu Zatoki Perskiej z Sardes na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej.
Religią Persów był zoroastrianizm, który w okresie przedchrześcijańskim stanowił jedną z trzech – obok judaizmu i buddyzmu – religii o charakterze uniwersalistycznym. Jej twórcą był Zoroaster (grecka wersja imienia, w wersji perskiej brzmi ono Zaratustra), żyjący w VIII lub VII wieku p.n.e. Uważany jest on za pierwszego teologa w dziejach. Według zoroastrianizmu we wszechświecie ma miejsce nieustanny konflikt między dobrem a złem, światłem a ciemnością, prawdą a kłamstwem. Uosobieniem tych pozytywnych wartości jest bóg Ahuramazda, zaś tych negatywnych – bóg Ariman. Ten dualizm religii perskiej jest jej najbardziej charakterystyczną cechą. Obaj bogowie toczą bój o dusze ludzkie. Człowiek, dysponując wolną wolą, wybiera między wartościami, służąc jednemu lub drugiemu bogowi. Ostateczne zwycięstwo będzie należeć do Ahuramazdy. W dniu sądu wszyscy zmarli zostaną wskrzeszeni i – w zależności od swoich czynów za życia – znajdą się w raju bądź w piekle.