Cywilizacja chińska
Miejscem narodzin cywilizacji chińskiej były dolina Żółtej Rzeki (Huang-ho) i delta rzeki Jangcy. Pierwszy homo sapiens pojawił się na tym obszarze ok. 200 tys. lat temu, natomiast przejście od myśliwsko-zbierackiego trybu życia do rolnictwa nastąpiło około 8 tys. lat p.n.e.
Wczesne kultury
Kultura Yangshao istniała w rejonie Huang-ho od 5 tysięcy do 3 tysięcy lat p.n.e. Jej twórcy znali rolnictwo wypaleniskowe, udomowili świnię, psa, kurę, bydło, owce i kozy. Uprawiali proso, używali motyk do spulchniania ziemi uprawnej, opanowali produkcję jedwabiu. Hodowla jedwabników wymagała uprawy na dużą skalę drzew morwowych. Gąsienice jedwabnika zjadają bowiem około 50 kg liści morwowych, by wytworzyć ok. 7 kg kokonów, z których po obróbce termicznej otrzymuje się około pół kilograma jedwabiu.
Symbole graficzne umieszczane na ceramice kultury Yangshao stały się prawdopodobnie pierwowzorami dla znaków pisma chińskiego.
Następcą kultury Yangshao była kultura Longshan, istniejąca w latach 3000-2500 p.n.e. Jej twórcy porzucili rolnictwo wypaleniskowe i przeszli do etapu w pełni osiadłego trybu życia i intensywnej uprawy ziemi. Dla tego okresu charakterystyczna była czarna ceramika produkowana przy użyciu koła garncarskiego. Osady otaczano ziemnymi wałami, co świadczy o nasileniu konfliktów zbrojnych. Prawdopodobnie pojawiły się wówczas pierwsze formy państwowe, powstało pismo piktograficzne. Kult płodności typowy dla kultury Yangshao został zastąpiony przez kult przodków.
Tradycja głosi, iż w latach 2200-1750 p.n.e. panowała pierwsza dynastia w dziejach Chin, dynastia Xia. Brak jednak ewidentnych dowodów historycznych, które potwierdziłyby jej istnienie.
Dynastia Shang
Shang jest pierwszą historycznie udokumentowaną dynastią chińską. Lata jej panowania przypadły na ok. 1750-1100 lat p.n.e. Państwo chińskie obejmowało wówczas równinę Żółtej Rzeki.
Chińczycy korzystali z zaawansowanej technologii produkowania wyrobów z brązu. Metal ten stał się podstawowym symbolem bogactwa i władzy – wytwarzano z niego broń, rytualne wazy, ornamenty, niektóre narzędzia stolarskie, nigdy natomiast nie używano do produkcji narzędzi rolniczych.
Do prowadzenia walki używano rydwanów bojowych, chociaż główny ciężar spoczywał na piechocie. Chińczycy najprawdopodobniej przejęli wynalazek rydwanów bojowych z Azji zachodniej, gdzie pojawiły się one najpierw. Natomiast oryginalnym chińskim wynalazkiem był łuk kompozytowy, wyposażony w bambusowe strzały z grotami z brązu.
Chińczycy w okresie dynastii Shang znali pismo ideograficzne. W XIV wieku p.n.e. potrafili także przewidywać zaćmienia Słońca. W matematyce wprowadzili system dziesiętny.
Władzę w państwie sprawował król, pełniący najwyższą funkcję religijną, polityczną, społeczną i ekonomiczną. Nie istniała własność prywatna – wszystko było własnością króla, który był patrymonialnym przywódcą panującego klanu. Społeczeństwo dzieliło się nie poziomo, według kryteriów klasowych, lecz pionowo, według więzi pokrewieństwa. Na analogicznej zasadzie była zorganizowana monarchia Shang: składała się ona z około trzech tysięcy lokalnych państewek, powiązanych ze sobą hierarchicznie według stosunków pokrewieństwa między rządzącymi tam klanami, z królem i jego klanem na szczycie tej piramidy.
Król był najwyższym szamanem, łączącym świat przodków ze światem żywych ludzi. Wszechświat Chińczycy traktowali jako porządek moralny, dlatego też poszukiwanie prawd dotyczących natury było zadaniem etyki.
Epoka klasyczna – dynastia Zhou
Do upadku dynastii Shang doszło ok. 1100 roku p.n.e. w efekcie wewnętrznej walki o władzę. Pierwszym władcą z dynastii Zhou został król Wu, po jego śmierci przez wiele lat sprawował władzę jako regent przy małoletnim synu króla Wu książę Zhou. Ukształtowała się wówczas zasada, że władza przechodzi z ojca na syna, a nie – jak było za dynastii Shang – z brata na brata. Jako uzasadnienie prawomocności władzy wprowadzono pojęcie „mandatu niebios” (tianming), który został rzekomo przeniesiony z dynastii Shang na Zhou. To pojęcie zakorzeniło się na trwałe w chińskiej myśli politycznej.
Państwo za dynastii Zhou objęło, oprócz dorzecza Żółtej Rzeki, dolinę Jangcy. Stołeczną rolę pełniło miasto Xi’an w dolinie rzeki Wei na północy kraju. Król osobiście zarządzał terenami wokół stolicy, natomiast w poszczególnych prowincjach rządzili w jego imieniu wyznaczani przez niego namiestnicy, do których należał także wymiar sprawiedliwości.
W VIII wieku p.n.e. pogłębiła się dezintegracja państwa, faktycznie rozpadło się ono na wiele feudalnych księstw. Domena królewska obejmowała mniejszy obszar niż posiadłości największych możnowładców. Rola króla została ograniczona do funkcji religijnych i ceremonialnych oraz do rozstrzygania sporów dynastycznych w feudalnych księstwach. Chiński feudalizm tym się różnił od późniejszego europejskiego, że stosunki między seniorami a wasalami oparte były na więzach krwi, a nie na umowie prawnej.
Zasięg cywilizacji chińskiej stopniowo się rozszerzał głównie dzięki aktywności militarnej władców księstw granicznych, obejmując w III wieku p.n.e. obszar po dzisiejszy Szanghaj na południu i południową Mandżurię na północy. Dla lepszej obrony przed napadami plemion koczowniczych zbudowano kamienno-ziemny mur na północ i na południe od Żółtej Rzeki – jego najstarsze fragmenty powstały w V wieku p.n.e.
Około roku 480 p.n.e. istniało sto księstw, wiek później było ich już tylko siedem. W roku 256 p.n.e. obalony został ostatni król z dynastii Zhou i władzę przejęła dynastia Qin. Władca z tej dynastii zlikwidował feudalne księstwa i doprowadził w roku 221 p.n.e. do utworzenia pierwszego w historii zjednoczonego, scentralizowanego państwa chińskiego, ogłaszając się jednocześnie cesarzem.
Społeczeństwo chińskie
W myśl tradycji społeczeństwo chińskie dzieliło się na pięć warstw, uszeregowanych hierarchicznie ze względu na swoje znaczenie dla społeczeństwa. Na najwyższym szczeblu hierarchii znajdowali się uczeni, a następnie kolejno rolnicy (ponieważ produkowali to, co jest konieczne dla życia), rzemieślnicy (ponieważ wytwarzali to, co jest potrzebne do życia, ale nie niezbędne), kupcy (gdyż niczego sami nie produkowali) oraz żołnierze (gdyż niszczyli i rabowali to, co inni wytworzyli). W tej strukturze społecznej zwracał uwagę szacunek dla wartości intelektualnych oraz deprecjonowanie przemocy.
Kultura chińska
W okresie dynastii Shang i Zhou Chińczycy czcili zarówno duchy przodków i bóstwa lokalne, jak i siły natury. Za dynastii Zhou szczególną cześć zaczęto oddawać Niebu (tian) jako bezosobowej sile Wszechświata, utożsamianej z powszechnym prawem moralnym. Król, a następnie cesarz, uważany był za „syna Nieba”, choć nie przysługiwały mu atrybuty boskości. Oddawano także cześć Ziemi jako bóstwu wegetacji i życia – służyły temu znajdujące się w każdej wsi święte kopce.
Między VI a III wiekiem p.n.e. nastąpił w Chinach intensywny rozwój filozofii (analogiczny rozwój miał miejsce mniej więcej w tym samym czasie w Grecji i w Indiach). Filozofia chińska skoncentrowała się na dwóch zasadniczych zagadnieniach: jakie są podstawy funkcjonowania społeczeństwa oraz jakie cechy powinna posiadać dobra władza. Kwestie dotyczące teorii bytu oraz metafizyki zajmowały w tej filozofii marginalne miejsce. Uformowały się wówczas dwie szkoły filozoficzne: konfucjanizm i taoizm.
Konfucjanizm
Twórca pierwszej z tych szkół, Konfucjusz (Kong Fuzi), żył w latach 551-479 p.n.e. Jego rodzina należała do warstwy zubożałej arystokracji w księstwie Lu w północnych Chinach (dzisiejsza prowincja Shandong). Większość życia spędził wędrując od księstwa do księstwa w nadziei, że któryś władca zechce zrealizować jego koncepcję reform. Nie zrobił kariery jako urzędnik państwowy, natomiast zyskał sławę jako nauczyciel – wielką popularność zdobyły jego opublikowane w formie książkowej rozmowy filozoficzne z uczniami.
Konfucjusz uważał, że warunkiem szczęścia i sukcesu życiowego jest wiedza. Był przekonany, że prawie każdy jest w stanie przyswajać sobie wiedzę, lecz wymaga to za każdym razem dużego wysiłku. Propagował życie charakteryzujące się umiarem i spokojem. Wszystko, co jest żywiołowe i spontaniczne, zakłóca bowiem naturalny porządek rzeczy, przeczy kulturze i działa destrukcyjnie na rodzinę i państwo.
Według Konfucjusza pełen rozwój człowieka możliwy jest tylko we wspólnocie – naturalnym środowisku do kultywowania cnoty. Człowiek ze swej natury jest istotą współpracującą, a nie konkurującą, dlatego kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wspólnoty ma hierarchiczny układ stosunków. Każdy powinien sumiennie wypełniać swoje obowiązki wynikające z miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej.
Zdaniem Konfucjusza w państwie powinna rządzić arystokracja talentów i zasad moralnych (a nie urodzenia). Pomyślność państwa zależy od dobrobytu każdej wsi, a harmonia społeczna może być osiągnięta przez połączenie wysiłków zwykłych ludzi z niższych warstw z pracą intelektualistów u władzy. Społeczeństwo można reformować poprzez doskonalenie osobowości człowieka, a wychowanie należy opierać na poszanowaniu tradycji.
Taoizm
Twórcą taoizmu był Laozi (Stary Mędrzec), żyjący w VI wieku p.n.e. Pracował on jako bibliotekarz na dworze króla z dynastii Zhou, pod koniec życia zamieszkał w górach i został pustelnikiem. Swoje poglądy filozoficzne spisał w książce Tao-te-cing (Tao i cnota).
Zdaniem Laozi najlepszym środkiem zaradczym na wszelkie niedomagania społeczne jest powrót do pierwotnego stanu natury, ucieczka od świata i kultury. Wszechświatem rządzi tao, które przenika wszystkie zjawiska i rzeczy. Tao jest mądrością i rytmem przyrody, jest duchem natury. Człowiek może zbliżyć się do tao przez zupełne oderwanie się od życia praktycznego i zwrócenie się ku swemu wnętrzu. Spokój oraz szczęście można osiągnąć poprzez zaniechanie wszelkich wysiłków i wszelkiego działania. Poznać tao można tylko poprzez myślenie. Im bardziej jesteśmy w stanie oderwać się od poznania poprzez zmysły, tym bardziej możemy się zbliżyć do tao.
Laozi zdawał sobie sprawę, że taki model życia możliwy jest tylko dla wybranych. Pozostali ludzie muszą żyć w społeczeństwie, w strukturach państwowych. Najlepsze były, jego zdaniem, małe księstwa rządzone bez biurokracji i wojska, samowystarczalne i niezagrażające sąsiadom, z ludnością żyjącą w zgodzie z naturą.
Nauka, technika, gospodarka
Około IV wieku p.n.e. Chińczycy zastosowali w matematyce koncepcję zera, zostawiając w zapisie puste miejsce wśród cyfr (później matematycy w Indiach zastąpili to puste miejsce kółkiem).
W dokumencie pochodzącym z tego samego wieku znaleziono pierwszy opis działania kompasu. Początkowo był on stosowany do celów rytualnych, a dopiero od IX wieku n.e. znalazł zastosowanie w nawigacji.
Około V wieku p.n.e. upowszechniła się w Chinach uprawa pszenicy, czym tłumaczy się gwałtowny wzrost liczby ludności. Nadal jednak podstawą diety pozostawały ryż oraz proso. W III wieku p.n.e. do użycia w rolnictwie wszedł żelazny pług, umożliwiający głęboką orkę ziemi uprawnej oraz chomąto, pozwalające na wykorzystanie koni jako siły pociągowej. W tym samym czasie opanowano technologię produkcji kutego żelaza, używanego głównie do wytwarzania broni.