Cywilizacja Mezopotamii

​

Nazwa Mezopotamia pochodzi z języka greckiego i oznacza Międzyrzecze. Cywilizacja mezopotamska powstała w dorzeczu dwóch rzek – Eufratu i Tygrysu. Południe Mezopotamii zamieszkiwał od IV tysiąclecia p.n.e. lud Sumerów, prawdopodobnie przybyły ze wschodniej Azji. Północ Mezopotamii zamieszkiwały ludy semickie, które od III tysiąclecia p.n.e. rozpoczęły stopniową ekspansję na południe, podporządkowując sobie ośrodki sumeryjskie. Język sumeryjski do końca istnienia cywilizacji mezopotamskiej pełnił rolę języka dyplomacji, a także liturgii.

 

Sumerowie

Sumeryjskie miasta-państwa

Pierwsze sumeryjskie miasta-państwa powstały w IV tysiącleciu p.n.e. Największymi z nich były Ur, Uruk, Lagasz, Kisz, Nippur, jednak pierwszym – jak głosiła sumeryjska tradycja – było Eridu. Według późniejszych mitów babilońskich miasto to stworzył bóg Marduk.

​

Ziemia na południu Mezopotamii, między Eufratem i Tygrysem, była bardzo żyzna, jednak wymagała nawadniania, ponieważ przez prawie osiem miesięcy w roku nie było opadów, zaś gwałtowne wiosenne deszcze przychodziły zbyt późno, by wpłynąć na zbiory, których dokonywano w kwietniu. Budowa systemu irygacyjnego była w tych warunkach koniecznością, a takiemu zadaniu mogła podołać jedynie struktura państwowa, dysponująca silnym przywództwem i administracją. Powstawanie miast było także efektem postępującego zróżnicowania społecznego i podziału pracy.

​

Handel dalekosiężny

W Sumerze brakowało surowców mineralnych i drewna, co stało się bodźcem dla rozwoju handlu. Cynę, niezbędną do wytopu brązu, importowano z kopalń Azji środkowej. Lapis-lazuli, minerał używany do wyrobu biżuterii i ozdabiania na przykład instrumentów muzycznych (jak choćby harf znalezionych w grobowcach w Ur), sprowadzano z gór dzisiejszego Afganistanu. Drewno i olejki aromatyczne przywożono z Anatolii i Syrii, granit z Egiptu, a drzewo cedrowe, z którego otrzymywano olejki eteryczne, perfumy oraz oleje o zastosowaniu medycznym, było importowane z Libanu.

​

Rola świątyń

Budowlą dominującą w każdym sumeryjskim mieście-państwie była świątynia. Miała ona formę zigguratu, czyli piramidy schodkowej, na której szczycie znajdował się ołtarz poświęcony miejscowemu bóstwu. Zigguraty budowano z wysuszonych na słońcu glinianych płyt i cegieł. Świątynia stanowiła centrum życia religijnego, politycznego i gospodarczego. Należała do niej większość ziemi uprawnej, w magazynach świątynnych gromadzono produkty rolne stanowiące nadwyżkę żywności, w warsztatach produkowano wyroby rzemieślnicze. Świątynia organizowała dalekosiężny handel. 

​

Władca sumeryjski nosił tytuł ensi, który tłumaczy się jako książę. Gdy zdołał podporządkować sobie także inne miasta-państwa, nazywano go lugal, czyli wielki człowiek. Rządził w imieniu lokalnego boga, stał na czele kapłanów tworzących warstwę panującą.

​

Imperium akadyjskie (ok. 2320-2130 p.n.e.)

Podboje Sargona i jego następcy

Imperium akadyjskie zostało utworzone przez Sargona. Z zachowanych źródeł wiemy, że pochodził on z miasta Kisz, gdzie był urzędnikiem dworskim. Prawdopodobnie przejął tam władzę dokonując przewrotu. Przyjęte wówczas przez niego imię Szarru-kin (Sargon) oznacza król jest prawomocny – w ten sposób chciał podkreślić swoje prawo do sprawowania władzy. Pochodził z semickiego ludu Akkadyjczyków, zamieszkującego tereny Mezopotamii bezpośrednio na północ od obszaru zaludnionego przez Sumerów.

Stolicą państwa Sargona był Akkad, leżący w miejscu, gdzie dziś znajduje się Bagdad. Imperium obejmowało obszar całej Mezopotamii, a także zachodni Iran i północną Syrię. Ponadto wiele państewek Bliskiego Wschodu znajdowało się w akkadyjskiej strefie wpływów, rozlokowane tam były akkadyjskie garnizony. Armia Sargona i jego następców przeprowadzała również wyprawy łupieżcze na tereny obfitujące w cenne surowce, takie jak drzewo, kamień budowlany, srebro. Na kilku wazach znalezionych w Ur i Nippur odczytano  inskrypcje, które opisywały na przykład wyprawę do Maganu (dzisiejszy Oman).

​

Tradycja mezopotamska mówiła, że Sargon opanował Sumer w rezultacie stoczenia 34 bitew. O podboju tego regionu przesądziło pokonanie króla Uruk, Lugalzagezi, który kontrolował także kilka innych miast. Po osiągnięciu Dolnego Morza (dzisiejszej Zatoki Perskiej) Sargon obmył w nim swoją broń, co symbolizowało koniec walki.

​

Następcami Sargona byli jego synowie, najpierw Rimusz, a następnie Manisztuszu. Potem władzę objął wnuk Sargona (a syn Manisztuszu) Naram-Sin. Musiał się on uporać z buntem koalicji miast mezopotamskich, na czele z miastami Kisz i Uruk. Po krwawym stłumieniu rebelii Naram-Sin ogłosił się bogiem, co było działaniem bez precedensu wśród władców Mezopotamii. Przyjął także tytuł władcy czterech stron świata. Kolejni królowie zrezygnowali jednak z deifikacji za życia.

​

Państwo i przyczyny jego upadku

W poszczególnych prowincjach imperium rządzili gubernatorzy. Byli to na ogół uprzedni władcy państewek, które poddały się akkadyjskim zdobywcom. Świadczyłby o tym fakt, iż nosili sumeryjski tytuł ensi, odnoszący się niegdyś do samodzielnych władców.

​

Sargon utrzymywał stałą armię. Codziennie 5400 mężczyzn jadło w jego obecności – mówi jeden z dokumentów znalezionych w mieście-państwie Mari na Bliskim Wschodzie. 

W imperium akkadyjskim obowiązywał system podatkowy, który zmuszał poszczególne prowincje do finansowania władzy centralnej. Ujednolicono miary i wagi, wprowadzając na przykład akkadyjski gur – miarę objętości (ok. 300 litrów), służącą do odmierzania ziarna jęczmienia. Ujednolicono również format tabliczek klinowych służących do zapisywania raportów rachunkowych dla władzy centralnej. Powstał system dróg oraz łączności pocztowej, zapewnianej przez kurierów, którzy systemem sztafetowym przekazywali informacje. 

​

Imperium to przetrwało tylko około 200 lat, pokonane przez koczowniczy lud Gutejów, który przybył z rejonu gór Zagros w zachodnim Iranie. Szybko ulegli asymilacji, chociaż okres panowania 21 królów z dynastii gutejskiej uważa się za czas upadku kulturalnego. Prawdopodobnie Gutejowie sprowadzili do Mezopotamii konie – co wskazywałoby, iż byli pochodzenia indoeuropejskiego, jako że konia oswoili jako pierwsi Indoeuropejczycy na stepie między Morzem Czarnym a Kaspijskim.

​

Gdy Gutejowie panowali na północy Mezopotamii, Sumer odzyskał na około 100 lat samodzielność – rządzili nim królowie z dynastii pochodzącej z miasta Ur (tzw. III dynastia z Ur).

​

Imperium babilońskie (ok. 2000-1600 p.n.e.)

Imperium babilońskie stworzyli semiccy Amoryci, którzy przybyli do Mezopotamii z pogranicza Półwyspu Arabskiego. Stolicę swego państwa założyli w Babilonie. Ich najwybitniejszym władcą był Hammurabi (1792-1750 p.n.e.). W całym państwie obowiązywał kult boga Marduka.

​

Kodeks Hammurabiego i jego geneza

Hammurabi przeprowadził ok. 1750 roku p.n.e. kodyfikację prawa, która opierała się na wcześniejszej sumeryjskiej kodyfikacji, dokonanej przez  Ur-Nammu, władcę miasta Ur, ok. 2050 roku p.n.e. Jeszcze wcześniejszy, bo powstały ok. 2300 roku p.n.e., był znany tylko z omówień kodeks Urukaginy, władcy sumeryjskiego miasta Lagasz. W tym najstarszym znanym kodeksie znalazły się między innymi zapisy mówiące o zwolnieniu wdów i sierot od płacenia podatków, dotyczące zwalczania korupcji oraz ograniczania samowoli urzędników. Po raz pierwszy użyto w nim terminu wolność (po sumeryjsku: ama-gi) w kontekście wolności osobistej człowieka.

​

W kodyfikacji ogłoszonej przez Hammurabiego obowiązywała zasada talionu, czyli równej odpłaty (symbolizowana sentencją oko za oko, ząb za ząb). Stanowiła ona postęp w porównaniu z obowiązującym wcześniej wśród Semitów mechanizmem zemsty rodowej. Kodeks zawierał 282 paragrafy z dziedziny prawa karnego, cywilnego i handlowego. Sankcjonował podział społeczeństwa na trzy stany: ludzi wolnych, zależnych i niewolników.

​

Przyczyny upadku Babilonii

Ok. r. 1740 p.n.e. do Babilonii wtargnęli Kasyci – plemię pasterskie pochodzące z zachodniego Iranu. Zdołał ich pokonać Samsu-Iluna, syn Hammurabiego. Mimo tej klęski Kasyci zdołali opanować tereny północnej Babilonii.

​

W r. 1595 p.n.e. na Babilonię najechali Hetyci – lud indoeuropejski z Azji Mniejszej, dysponujący rydwanami bojowymi i bronią z żelaza. Złupili oni Babilon i wycofali się. Po ich najeździe władzę w Babilonie przejęli Kasyci. Ich dynastia panowała przez ponad 400 lat, ulegając stopniowej asymilacji z kulturą semicką.

​

Władza Kasytów w Babilonii upadła ok. r. 1157 p.n.e., gdy obszar ten podbili Asyryjczycy. Kasyci powrócili wówczas na wyżynę irańską.

​

Imperium asyryjskie (ok. 1200-612 p.n.e.)

W II połowie II tysiąclecia p.n.e. stopniowo całą Mezopotamię podbili Asyryjczycy, semicki lud z północnej Mezopotamii, których państwo początkowo znajdowało się nad górnym biegiem Tygrysu, wokół miasta Assur. W szczytowym okresie (VIII-VII wiek) imperium asyryjskie obejmowało ogromny obszar od Morza Śródziemnego po Zatokę Perską.

​

System polityczno-społeczny

Asyria była państwem zmilitaryzowanym, w którym armia była najważniejszą zhierarchizowaną strukturą. Na jej czele stał król, którego głównym zadaniem było prowadzenie wojen ku chwale boga Assura i imperium asyryjskiego. Obowiązująca ideologia państwowa opierała się na założeniu, że władca powinien co roku osobiście poprowadzić armię do boju. W kalendarzu asyryjskim lata panowania identyfikowano z poszczególnymi kampaniami wojennymi.

​

Poniżej króla znajdowała się piramida stanowisk oficerskich. Ci najwyższej rangi pełnili również funkcje gubernatorów prowincji. Na przykład, głównodowodzący armii był jednocześnie gubernatorem strategicznej prowincji, która obejmowała północną Syrię. Początkowo generałowie wywodzili się z najznamienitszych rodów asyryjskich, jednak od połowy VIII wieku p.n.e. zostali zastąpieni eunuchami mianowanymi przez króla. W ten sposób władcy asyryjscy ograniczyli wpływy arystokracji rodowej.

​

Armia i taktyka walki

W pierwszym okresie istnienia imperium asyryjskiego kampanie wojenne były prowadzone tylko latem, po zbiorach, gdy rolników można było zaciągnąć do armii. Nie bez znaczenia był również fakt, że o tej porze roku przełęcze górskie były otwarte i stosunkowo łatwo można było forsować rzeki. W drugim okresie utworzono stałą zawodową armię, która mogła walczyć o każdej porze roku.

​

Asyryjczycy byli w stanie wystawić kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Na przykład w r. 853 p.n.e. w bitwie pod Karkar, w której Asyryjczycy pokonali koalicję syryjsko-izraelsko-fenicką, obie strony wystawiły po ok. 50 tys. żołnierzy.

​

Atutem armii asyryjskiej była ciężkozbrojna piechota i rydwany bojowe. Asyryjczycy nie posiadali natomiast własnej floty, dlatego wynajmowali okręty fenickie wraz z załogami do walk na Morzu Śródziemnym i w rejonie Zatoki Perskiej. Z obcoplemieńców utworzono specjalne siły szybkiego reagowania, które w krótkim czasie mogły być przerzucone w dowolny rejon imperium.

​

Asyryjczycy starali się unikać wielkich bitew na otwartym polu, uważając, że powodują one zbyt wysokie straty. Powszechnie stosowana taktyka polegała na terroryzowaniu wroga, by zmusić go do poddania się. Armia asyryjska wkraczała na obce terytorium i zajmowała miasta i wsie stanowiące łatwy cel. Ich mieszkańców torturowano, gwałcono, a w końcu zabijano i ćwiartowano, wystawiając następnie na widok publiczny. Domy palono, ziemię uprawną pokrywano solą, sady wycinano. Efekt psychologiczny takich działań powodował, że przeciwnicy często poddawali się bez dalszej walki.

​

Podporządkowane ludy musiały płacić Asyryjczykom coroczny trybut, w skład którego wchodziły wyroby bądź surowce charakterystyczne dla danego terenu. Na przykład Fenicjanie musieli dostarczać tkaniny farbowane barwnikiem purpury oraz drzewo cedrowe, a mieszkańcy zachodnioirańskich gór Zagros – konie.

​

Polityka wobec podbitych ludów

Asyryjczycy stosowali na dużą skalę politykę deportacji, czyli przymusowego przesiedlania podbitych ludów na nowe tereny. Spowodowane to było przede wszystkim wielkim zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rolnictwie oraz przy pracach budowlanych, gdyż mężczyźni asyryjscy byli masowo wcielani do armii. Potrzebni byli także osadnicy, którzy zamieszkaliby w nowych miastach, budowanych przez władców asyryjskich.

Deportacje znane były już wcześniej w politycznej praktyce Bliskiego Wschodu, lecz Asyryjczycy znacznie intensywniej stosowali tę metodę, szczególnie od II połowy VIII p.n.e. Ocenia się, że w ciągu trzech wieków imperium asyryjskiego przymusowo przesiedlono 4,5 miliona ludzi.

​

Przesiedlenia mogły być karą za niechętną nowym władcom postawę miejscowej ludności – redukowały więc niebezpieczeństwo buntów. W nowym, obcym środowisku deportowani czuli się niepewnie, nie było także stamtąd możliwości ucieczki. Niekiedy sama groźba deportacji ze świeżo podbijanego obszaru powodowała, że ludność od razu poddawała się nadciągającej armii asyryjskiej.

​

Deportowani całą drogę ze swojej ojczyzny do nowego miejsca przeznaczenia pokonywali na piechotę, często skuci łańcuchami. Przykładem takiego exodusu było przesiedlenie części populacji Samarii w Izraelu do Medii na obszarze dzisiejszego Iranu – przesiedleńcy przeszli wówczas ok. 1200 km.

​

Assurbanipal

Największą potęgę Asyria osiągnęła za panowania As-surbanipala (668-626 p.n.e.). Władca ten w r. 664 i 663 p.n.e. zaatakował Egipt, zdobywając Memfis i Teby oraz wywożąc stamtąd wielkie łupy. Panowanie asyryjskie nad Egiptem przetrwało do r. 654 p.n.e., kiedy to Egipcjanie wygnali ostatni garnizon najeźdźców. Assurbanipal pokonał także i podporządkował sobie fenickie miasto Tyr, które wcześniej wspierało Egipt w jego obronie przed inwazją asyryjską.

​

W stolicy Asyrii, Niniwie, Assurbanipal założył wielką bibliotekę – przetrwało z niej do naszych czasów ponad 30 tysięcy tabliczek, będących niezastąpionym źródłem wiedzy o kulturze Mezopotamii.

​

Imperium chaldejskie (612-539 p.n.e.)

Po śmierci Assurbanipala ok. r. 630 p.n.e. imperium asyryjskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Sytuację tę wykorzystali Chaldejczycy, semicki lud zamieszkujący od połowy IX wieku środkową Mezopotamię. Od początku byli oni niechętnie bądź wrogo nastawieni do asyryjskiej dominacji. W r. 626 p.n.e. przywódca Chaldejczyków, Nabopolassar, przejął władzę w Babilonie, stając się założycielem miejscowej dynastii. W ciągu dziesięciu lat zjednoczył całą Babilonię, a następnie w sojuszu z Medami rozbił osłabioną Asyrię.

​

Obszar rdzennej Asyrii wszedł w skład imperium chaldejskiego ze stolicą w Babilonie.

Najwybitniejszym władcą tego imperium był Nabuchodonozor II (604-562 p.n.e.), wielki budowniczy i intelektualista. Stworzył on w Babilonie dla swej małżonki, księżniczki medyjskiej Amytis, słynne wiszące ogrody. Zdobył zbuntowaną Jerozolimę (598 p.n.e.), a jej mieszkańców uprowadził w niewolę babilońską do miasta Nippur. Imperium chaldejskie zostało podbite przez króla Persów Cyrusa Wielkiego w roku 539 p.n.e. i włączone do jego państwa.

​

Osiągnięcia cywilizacyjne

Pismo sumeryjskie

Sumerowie wynaleźli w IV tysiącleciu p.n.e. pismo. Miało ono początkowo charakter piktograficzny (obrazkowy). Jego rozwój miał charakter ewolucyjny: najpierw przy pomocy obrazków rytych w kamieniu lub stempli odciskanych w glinie oznaczano własność, następnie używano symboli obrazkowych do inwentaryzowania dóbr świątynnych i zapisywania transakcji handlowych. Później pojawiły się ideogramy oznaczające pojęcia ogólne lub abstrakcyjne (na przykład symbol miski zaczął oznaczać jakikolwiek rodzaj żywności, a głowa z miską – czynność jedzenia). W dalszej fazie rozwoju pismo sumeryjskie przeobraziło się w schematyczne znaki oznaczające sylaby. Pismo to nazwano klinowym, gdyż jego znaki miały kształt klinów, tworzonych przy użyciu rylca na glinianych tabliczkach. Znaków tych było około 500 i miały one wiele znaczeń, właściwe znaczenie określane było przez kontekst.

​

Pismo klinowe zostało odczytane w latach 40. XIX wieku przez angielskiego dyplomatę i archeologa-amatora Henry Rawlisona (1810-1895). Wykorzystał on w tym celu trójjęzyczną inskrypcję perskiego władcy Dariusza I znalezioną w Behistun w dzisiejszym Kurdystanie, napisaną w językach staroperskim, elamickim i babilońskim (będącym późną formą akadyjskiego).

​

Matematyka

Sumerowie stosowali system miar i wag, dla którego bazą była liczba 60. Kierowali się prawdopodobnie przesłanką, że 60 ma stosunkowo wiele podzielników. Wprowadzili pozycyjny zapis liczb. Znali dzielenie i mnożenie, logarytmy i funkcje potęgowe. Potrafili obliczać pierwiastki kwadratowe i sześcienne.

​

Jako pierwsi zastosowali skalę muzyczną. W roku 1929 archeolodzy znaleźli na obszarze dawnego miasta Ur fragmenty trzech lir i jednej harfy – są to najstarsze odkryte okazy instrumentów szarpanych.

​

Technika

Transport kołowy zaczęli stosować mieszkańcy Mezopotamii ok. 3200 lat p.n.e. Używali dwukołowych rydwanów lub czterokołowych wozów. Koła były pełne, składały się z dwóch części połączonych drewnianymi czopami lub miedzianymi kołkami.

​

Ok. 3000 lat p.n.e. Sumerowie zaczęli stosować brąz – stop miedzi i cyny. Początkowo używali go do wyrobu wszelkiego rodzaju ozdób, później także broni.

​

W budownictwie dominowała cegła – najpierw suszona na słońcu, potem wypalana.

​

Kalendarz sumeryjski

Sumerowie wynaleźli kalendarz – był to kalendarz lunarny (księżycowy), liczący 354 dni podzielonych na 12 miesięcy. Co kilka lat dodawany był przez władcę dodatkowy miesiąc, żeby utrzymać zgodność z rokiem słonecznym. Nie znano podziału roku na tygodnie. Za dni świąteczne uważano pierwszy, siódmy i piętnasty dzień każdego miesiąca.

​

Sumerowie dzielili dzień na trzy części (rano, południe, popołudnie), z których każda liczyła dwie podwójne godziny. Z kolei godziny składały się z 60 minut, a minuty z 60 sekund. Noc analogicznie dzielono na wieczór, światło gwiazd i świt.  Dzień trwał od naszej ósmej rano do ósmej wieczorem (doba sumeryjska liczyła tylko 12 godzin – sześć dziennych i sześć nocnych).

​

Epos o Gilgameszu

W Mezopotamii powstał pierwszy poemat epicki Opowieść o Gilgameszu. Jego bohater, mityczny sumeryjski władca Gilgamesz, który rządził w mieście Uruk w około r. 2600 p.n.e., usiłuje odkryć tajemnicę nieśmiertelności. W tym celu udaje się do starego człowieka o imieniu Utnapisztim i jego żony, którzy przeżyli na arce wielki potop wywołany przez bogów chcących zniszczyć świat. Utnapisztim mówi Gilgameszowi, że nieśmiertelności nie da się osiągnąć, ale wskazuje, gdzie jest roślina mogąca przywrócić utraconą młodość. Gilgamesz zdobywa tę roślinę z dna morza, lecz gdy śpi, pożera ją wąż. Poemat kończy się wnioskiem, że skoro nieśmiertelność jest nieosiągalna, należy się cieszyć każdą chwilą życia. Wątek potopu, który występuje w Starym Testamencie, został najprawdopodobniej zaczerpnięty właśnie z tradycji sumeryjskiej. 

​

W ruinach biblioteki Assurbanipala w Niniwie archeologowie znaleźli kilkadziesiąt tysięcy glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym. Wśród nich znajdowała się między innymi, spisana na trzynastu tabliczkach, Opowieść o Gilgameszu.

​

Epos o stworzeniu świata

Powstał on ok. 1500 r. p.n.e. W Enuma Elisz (tak brzmi jego tytuł w języku akkadyjskim) mowa jest o tym, że pierwszym bytem był wielki ocean, z którego dopiero wyłoniły się niebo i ziemia. Mit ten znał prawdopodobnie grecki filozof Tales z Miletu, formułując podstawową tezę swojej ontologii, iż wszystko powstało z wody.