Człowiek epoki paleolitu

Około 6 milionów lat temu człowiekowate (hominidy) oddzieliły się od małp. Hominidy charakteryzowały się postawą dwunożną, chwytnymi rękami, stosunkowo dużym mózgiem.

Paleolit, czyli starsza epoka kamienna, była to epoka trwająca od pojawienia się pierwszych narzędzi do 8 tys. lat p.n.e. (z greckiego paleos – stary i lithos – kamień).

Dolny paleolit: ok. 2,5 mln – ok. 120 tys. lat p.n.e.

Najstarszymi hominidami były australopiteki żyjące w Afryce północnej i wschodniej 4,5-1,5 mln lat temu. Pojemność ich mózgu sięgała 530 cm3. Charakteryzował je silny dymorfizm płciowy – mężczyzna miał około 150 cm wzrostu, kobieta około 100 cm, masa ciała wynosiła 45-50 kg. Hominidy te posługiwały się znalezionymi kawałkami krzemienia jako narzędziami. Uważa się ich za twórców kultury olduvai, występującej na obszarze Afryki wschodniej.

Homo habilis

Homo habilis (łac. człowiek uzdolniony) żył około 1,8 mln lat temu na sawannie wschodnioafrykańskiej. Pojemność jego mózgu wynosiła około 640-680 cm3. Wytwarzał pierwsze narzędzia, stąd jego nazwa.

Homo erectus

Homo erectus (łac. człowiek wyprostowany) żył od około 1,8 mln do 125 tys. lat temu, początkowo w Afryce, następnie (około miliona lat temu) zaludnił Azję i Europę. Pojemność jego mózgu wynosiła 760-1225 cm3. Zakładał pierwsze stałe obozowiska, opanował ogień – najstarsze ślady palenisk pochodzące sprzed 460 tys. lat znaleziono w jaskini Czukutien w Chinach. Polował w grupie na duże zwierzęta. Używał narzędzi – początkowo otoczaków, później pięściaków. Homo erectus stworzył kulturę aszelską, występującą w Afryce, Azji i Europie.

Opanowanie ognia umożliwiło człowiekowi pierwotnemu zasiedlanie mniej korzystnych niż Afryka stref klimatycznych. Zwiększyło jego poczucie bezpieczeństwa wobec drapieżnych zwierząt. Termiczne przetwarzanie pokarmów poprawiło ich jakość zdrowotną, eliminując wiele pasożytów i bakterii. Ognisko stało się czynnikiem integrującym wspólnotę ludzką.

Środkowy paleolit: ok. 120 tys. – ok. 40 tys. p.n.e.

Środkowy paleolit to czas neandertalczyka (homo sapiens neanderthalensis). Gatunek ten żył około 125-35 tys. lat temu w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji. Miał pojemność mózgu około 1600 cm3, używał narzędzi kamiennych i kościanych (noże, ostrza, zgrzebła). Był krępej budowy: osobniki męskie przy średnim wzroście 170 cm ważyły 84 kg, a żeńskie przy wzroście 150 cm ważyły 80 kg. Taka budowa w warunkach zimnego klimatu chroniła przed szybką utratą ciepła. Cechowało go niskie czoło, duży nos, wydatne łuki brwiowe.

Nazwa neandertalczyk pochodzi od doliny Neander (po niemiecku: Neandertal) koło Düsseldorfu, w której archeolog Johannes Carl Fuhlrott znalazł w roku 1856 w warstwie wapiennej szkielet przedstawiciela tego gatunku. Wcześniej, w roku 1829,  fragmenty szkieletu neandertalczyka znaleziono w Engis w Belgii (szczątki trzyletniego dziecka) i w roku 1848 w jaskini Forbes’ Quarry w Gibraltarze, jednak w obu tych przypadkach początkowo nie rozpoznano w znalezisku nowego gatunku człowieka. Szczątki z Gibraltaru zidentyfikowano jako neandertalskie w roku 1864, a z Engis dopiero w roku 1936.

Neandertalczyk prawdopodobnie posługiwał się już mową. Żył w okresie międzylodowcowym w dużych obozowiskach w jaskiniach, polował na niedźwiedzie, mamuty, konie, renifery, używając dzid i oszczepów. Stworzył kulturę mustierską.

Grzebał zmarłych wraz z przedmiotami codziennego użytku i pożywieniem, co świadczyłoby, iż posiadał wyobrażenia o życiu pozagrobowym. Zmarłych przed pochówkiem pokrywał czerwoną ochrą.

Prowadził typowo osiadły tryb życia, poruszał się w promieniu kilku kilometrów od swojej osady.

Górny paleolit: ok. 40 tys. – ok. 10 tys. p.n.e.

Homo sapiens sapiens

Człowiek rozumny właściwy pojawił się ok. 130 tys. lat temu w południowej Afryce, ok. 90 tys. lat temu zasiedlił Bliski Wschód, a 40 tys.-12 tys. lat temu opanował wszystkie strefy geograficzne. Był koczowniczym myśliwym. Pojemność jego mózgu wynosiła ok. 1500 cm3, wyglądem nie różnił się od współczesnego człowieka. Jego pierwszy szkielet znaleziono w miejscowości Cro Magnon we Francji, dlatego określa się go mianem człowieka z Cro Magnon.

Wytwarzał noże kamienne, groty oszczepów, narzędzia z kości i rogów. Ok. 25 tys. lat temu zastosował pierwszy łuk.

Pozostawił po sobie malowidła naskalne w Lascaux we Francji (ponad 600 malowideł przedstawiających zwierzęta oraz istoty półludzkie – obiekty te odkryto w r. 1940) oraz w Altamirze w Hiszpanii (odkryte w roku 1879). Wyznawał kult płodności – świadczy o tym jedenastocentymetrowa wapienna figurka Wenus z Willendorfu, znaleziona w dolnej Austrii i pochodząca z ok. 20 tys. lat p.n.e. Człowiek z Cro Magnon robił również figurki antropo- i zoomorficzne z wypalanej gliny.

Polował w okresie ostatniego zlodowacenia, gdy Europa pokryta była tundrą, stepotundrą i stepem. Mieszkał w małych szałasach o drewnianej konstrukcji, wewnątrz których znajdowały się paleniska.